150 ára afmæli skólahalds í Sveitarfélaginu Vogum. Afmælisþættir (22) - Kennslan á Vatnsleysuströnd um 1900

22. þáttur: Kennslan á Vatnsleysuströnd um 1900

Kristindómur var aðalnámsgrein flestra skóla fram yfir aldamót 1900 og margir kennarar prestlærðir. Ögmundur Sigurðsson, Guðmundur Finnbogason og fleiri gagnrýndu þann þululærdóm, að kenna kverið mjög rækilega og koma börnunum þannig fram til fermingar.

Sigurður Jónsson, kennari, skrifaði um þvingunarnám, að börnin skilji ekki eitt einasta orð og verði leiðitöm, falli í vantrúaröldu sem þá gekk yfir landið. Slíkt ístöðuleysi stafi af rangri kristindómsfræðslu, kverkennslu. Biblíusögur væru fallnar til að ráða bót á þessu – að segja léttar, skiljanlegar sögur, en guðfræðin í kverinu kæmi síðar. Vaxandi gagnrýni kom einnig frá prestum, að kristindómurinn væri kenndur eins og nauðung, en ekki daglegt líf. Snemma á 20. öld hvarf svo kverið að mestu úr skólanáminu og vék þar fyrir biblíusögum, en kirkjan sá sjálf um fermingarfræðslu.

Við fermingarfræðslu fyrr á öldum tíðkaðist að raða börnunum upp í kirkjunni eftir kunnáttu. Í fyrstu barnaskólunum mun slík uppröðun í skólastofur hafa tíðkast. Um aldamótin 1900 voru einkunnir gefnar daglega í mörgum barnaskólum. Sumum kennurum mislíkaði það, en mörgum foreldrum líkaði það vel, fyrir metnaðar sakir. Svo lögðust daglegar einkunnir af, en gefin einkunn í viku hverri eða mánuði og börnunum stundum raðað eftir því. Engar sögur fara af svo tíðri einkunnagjöf og uppröðun í skólunum á Vatnsleysuströnd, en haldin voru vorpróf og miðsvetrarpróf, þar sem annars staðar. Gefið var í tölum (1 – 8) eða í orðum. Alltaf voru prófdómarar, stundum voru það prestar. Vorið 1909 var Ögmundur Sigurðsson prófdómari á Vatnsleysuströnd, þá orðinn skólastjóri Flensborgarskóla.

Fyrstu áratugi Suðurkotsskóla voru börnin í einni stofu og einn kennari. Í pistli í Ísafold 1879 gælir Stefán við þá hugmynd að bæta við kennara og skólastofu og kenna í 2 bekkjum, en til þess skorti fé.

Fyrstu ár skólans voru kennslugreinar lestur, skrift, reikningur, kver, biblíusögur og söngur. Þeir, sem best voru að sér áttu þess kost að læra að auki landafræði, sögu, réttritun og dönsku. Handavinnukennsla var í boði fyrir stúlkur, en aðsókn dræm og féll niður sum árin. Kennt var kl. 10 – 14:30 sex daga vikunnar. Í þá daga var hver kennslustund 60 mínútur. Kennt var 1. okt. til 31. mars.

Fyrsta veturinn, 1872 – ‘73, voru 22 börn í almennri kenslu og 8 unglingar í sérstakri kenslu. Þá voru 10 börn heimilisföst í skólanum. Mörg voru styrkt af Thorkilliisjóði. Guðmundur í Landakoti kom vikulega og kenndi söng, stundum með orgelleik í kirkjunni.

Annan veturinn, 1876 - ´77, voru kennslugreinar: Lestur 5 stundir á viku, skrift 5 st., lærdómsbók (kverið) 6 st., biblíusögur 4 st., reikningur 4 st. Að auki var 6 börnum kenndur söngur daglega í sambandi við bænir sem þau voru látin fara með.

Veturinn 1877 -‘78 voru 24 nemendur í „almennri kennslu" og auk þess voru 4 nemendur sem nutu „sérstakrar kennslu" (sbr. 13. grein reglugerðar skólans frá 1872). Í skólanum voru haldin inntökupróf að hausti, miðsvetrarpróf 23. des. og vorpróf í lok mars. Ætlunin var að bæta við landafræði og réttritun næsta vetur. Kennslufyrirkomulag var svipað þessu næstu ár.

Veturinn 1895 voru 37 börn í skólunum, 10-14 ára. Kenndu þeir Sigurjón Jónsson í Suðurkoti og Jón G. Breiðfjörð í stofunni á Þórustöðum. Það ár hafði verið komið fyrir á bæjum í grennd við Brunnastaði þremur krökkum úr Njarðvíkum. Séra Árni var skólanefndarformaður og mun hafa ráðið mestu.

1903 -´04 var kennt bæði í Norður- og Suðurkotsskóla.

Í Suðurkoti kenndi Þórður Erlendsson 28 börnum á aldrinum 7— 14 ára, í tveimur deildum. Í eldri deild var kennt kver, biblíusögur, lestur, skrift, reikningur, saga, landafræði, náttúrusaga og danska, en í yngri deild 5 fyrst töldu greinarnar.

Í Norðurkoti kenndi Sigurgeir Sigurðsson 19 börnum á aldrinum 8 – 14 ára. Kennsla fór fram á sama hátt og í Suðurkoti, nema hvað Sigurgeir bauð nemendum sínum ekki upp á dönsku.

Haustið 1907 kenndi sr. Árni Þorsteinsson 20 nemendum í Norðurkoti. Í nýendurbyggðu skólhúsinu í Suðurkoti kenndi Ólafur Guðjónsson 21 nemenda. Ólafur var gagnfræðingur frá Flensborg 1897 og hafði áður kennt í heimasveit sinni, Grímsnesi.

Veturinn 1908 -´09 voru sömu kennarar. Ólafur fékk berkla, varð að hætta kennslu um veturinn og lést um vorið og annar fenginn í hans stað. Sótthreinsa þurfti hús og búnað og voru bækur Lestarfélagsins Baldurs lokaðar niðri í kössum í hálfa öld, af ótta við smit.

í Suðurkoti voru 16 nemendur, 7 drengir og 9 stúlkur, 10—14 ára (sem þá var orðinn skólaskyldualdur). Námsgreinarnar voru: lestur (3 stundir á viku), skrift (4 st.), réttritun (3 st.), náttúrufræði (4 st.), kristinfræði (6 st.), landafræði (3 st.), saga (3 st.), og reikningur (6 st.). Eldri börnin (12 – 14 ára), sem voru 7, lærðu allar þessar greinar, en hin yngri (10 – 11 ára), ásamt tveimur af eldri börnunum, lærðu móðurmálsgreinarnar, náttúrufræði, kristinfræði og reikning.

Í Norðurkoti voru nemendur 19, allir á eldra stiginu, 7 drengir og 12 stúlkur. Námsgreinar voru hinar sömu nema Árni kenndi jafnframt söng og leikfimi. Árni segist hafa varið til söngkennslu 1/2 til 1 klukkustund tvisvar í viku, ýmist með eða án hljóðfæris. Leikfimin var einkum stökk, glímur og ýmsar líkamsæfingar, göngulag og fleira, eflaust að hluta til úti, því skólastofan var aðeins u.þ.b. 12 m².

Árið 1909 styrkti Thorkillisjóður 133 skólabörn, þar af voru 52 í Reykjavík og 11 í Vatnsleysustrandarhreppi. Styrkurinn var yfirleitt 20 kr. á barn á ári, þar til 1913 að styrkir þessir lögðust af.

Myndin sýnir bókhald Skólasjóðs 1907-08. Næstu 15 ár var ársveltan nálægt 800 - 1400 kr. Árslaun kennara voru rúmlega 400 kr. en fóru svo upp í 800 um 1920.

Af tekjum komu um 400 kr úr landssjóði, 300 úr hreppssjóði og 200 úr Thorkilliisjóði meðan hann styrkti fátæk börn, en því var hætt 1913.. Frá 1908, eða fyrr, átti skólinn 3 jarðir og fengust af þeim um 130 kr árlega í leigu. Mörg árin fengust 5 – 70 kr í leigu skólahúss fyrir skemmtanir, m.a. frá Ungmennafélaginu 1908 -1915, en mikið af þeim tekjum fór í ræstingu. Af lánum vegna byggingar skólahúsanna þurfti að greiða árlega 100 – 200 kr. Kol til kyndingar kostuðu sitt, 50 – 200 kr á ári. Bókhaldskostnaður var 8 kr. á ári.

Heimildir: Gunnar M. Magnúss. Saga alþýðufræðslunnar. Greinar um skólann á Vatnsleysuströnd í Faxa 1982 og 1990.

Stefán Thorarensen. Skýrsla um skólahald 1876-1879. Ísafold. 29.3.1879. Skólasjóðsbók barnaskólanna á Vatnsleysuströnd 1907-1924. Kennaratal á Íslandi.